Polao e sehloho motseng wa Sharpeville

Polao motseng wa Sharpeville e etsahetse ka la 21 Hlakubele 1960, ha maponesa a thunya bongata ba batho ba neng ba bokane ka ntle ho setsha sa maponesa torotswaneng ya Sharpeville Profinsing ya Transvaal ya Union ya South Africa (eo ha jwale eseng e wela profensing ya Gauteng) moo ho ne ho ipelaetswa kgahlanong le melao ya ho fitiswa kapa hona ho fitisa. Batho ba ka bang dikete tse hlano (5,000) ba ile ba bokana Sharpeville ka letsatsi leo ho arabela pitso e ileng ya etswa ke Pan-Africanist Congress ya hore ho siwe dibuka tsa bona tsa tumello malapeng a bona le ho batla hore mapolesa a ba tshware ka lebaka la ho tlola melao ya tumello.^[1] Ba-ipiletsi ba ile ba bolellwa hore ba tla buiswa ke ofisiri ya mmuso,mme ba ile ba leta ka ntle ho seteishene sa maponesa ha maponesa a mangata a fihla, ho kenyeleditswe le ditho tse phahameng tsa Lekala le tummeng la Tshireletso.^[2]

Ka hora ya 13:30 motsheare wa mantsibuya, ntle le ho fana ka temoso, maponesa a ile a thunya ka dikulo tse 1344 ho batho baneng ba bokane ka bongata. Ka dilemo tse fetang mashome a mahlano palo ya batho ba bolailweng le ba lemetseng e kentswe di bukang kapa di tlalehong tsa maponesa, e neng e kenyeletsa batho ba 249 ba bolailweng,bana ba 29, ha batho ba 69 ba bolailwe le ba 180 ba lemetseng. Diphuputso tsa morao-rao di bontshitse hore bonyane batho ba 91 ba bolailwe Sharpeville mme bonyane batho ba 238 ba tswile maqeba. Batho ba bangata ba ile ba thunngwa ka morao ha ba ntse ba balehela maponesa.[1]

Polao e sehloho e ile ya nkuwa ke raditshwantsho Ian Berry, ya neng a nahana hore maponesa a ne a thunya ka dikulo tse sa bolaeng. Naheng ya Afrika Borwa kajeno, di 21 Hlakubele le ketekwa e le letsatsi la phomolo la setjhaba ho hlompha ditokelo tsa botho le ho ikgopotsa polao e sehloho ya Sharpeville.[2]

Ka 2024, sebaka seo polao e etsahetseng ho sona le sehopotso se ile sa fetoha Sebaka sa Lefa la Lefatshe, se tsejwang e le Nelson Mandela Legacy Sites.[3]

Bophelo ba Sharpeville pele ho polao e sehloho

Sharpeville e ile ya thehwa ka lekgetlo la pele ka 1943 ho nkela Topville sebaka, ene e le torotswana e haufi e neng e tletse batho ba bangata moo malwetse a kang lefu la matshwafo a neng a atile. Ka lebaka la bolwetse, ho tloswa ha Topville ho ile hwa qala ka 1958. Ma afrika ba ka bang dikete tse leshome (10 000) ba ile ba iswa Sharpeville ka kgang. Sharpeville e ne e ena le sekgahla se phahameng sa hlokeho ya mosebetsi hammoho le sekgahla se phahameng sa tlolo ya molao. Ho ne ho boetse ho ena le mathata a batjha hobane bana ba bangata ba ne ba kena dihlopheng tsa botlokotsebe ba sa kene dikolo. Ho feta moo, ho ile ha thewa seteishene se setjha sa mapolesa, moo mapolesa a neng a le mafolofolo ho lekola dipasa, ho leleka baahi ba seng molaong le ho hlasela barekisi ba majwala ba seng molaong.[4]

Diketsahalo tse fetileng

Dipuso tsa Afrika Borwa ho tloha lekgolong la bo18 la dilemo di ne di entse mehato ya ho thibela ho phallela ha Maafrika metseng. Melao e neng e reretswe ho laola le ho thibela ho fallela ha bona le ho ba le mosebetsi e ile ya ntlafatswa ka bo-1950. Tlasa puso ya Mokga wa Setjhaba wa naha, baahi ba Maafrika ba dibakeng tsa ditoropo ba ne ba le tlasa mehato ya ho laola ho phallela ha batho. Batho ba ka hodimo ho dilemo tse leshome le metso e tsheletseng ba ne ba kopuwa ho ba le dibuka tsa phallo, tse neng di na le karete ya boitsebiso, tumello ya mosebetsi le ho kena mosebetsing ho tswa ho lefapha la mosebetsi, lebitso la mohiri le aterese, le dintlha tsa nalane ya botho. Ho fihlela polao ya Sharpeville, tsamaiso ya Mokga wa Setjhaba e etelletsweng pele ke Hendrik Verwoerd e sebedisitse melao ena ho tiisa karohano e kgolo ya merabe mme, ka 1959-1960,[5] e ile ya e hodisa ho kenyelletsa basadi.[6], 528 Ho tloha dilemong tsa bo-1960, melao ya ho fetisa e ne e le sesebediswa sa mantlha se sebediswang ke mmuso ho tshwara le ho hlekefetsa bahanyetsi ba ona ba dipolotiki.163 Melao ena e ile ya qobella Maafrika hore a be le boitsebiso bo kgethehileng boo mapolesa le ba boholong ba bang ba neng ba ka bo hlahloba ka nako leha e le efe. Mmuso o ne o sebedisa ditokomane tsa ho fetisetsa batho ba Maafrika moo ba ka sebetsang teng, moo ba ka dulang teng le moo ba ka tsamayang teng.[7]

Pan-Africanist Congress (PAC), e etelletswe ke Mopresidente wa yona ya thehileng Robert Sobukwe, e ile ya tsamaya ka kgotso le e se nang dibetsa ho ya setei sa mapolesa sa Orlando Soweto mme ya batla ho tshwarwa kaha ba ne ba sa itokisetsa ho jara dompass, ka la 21 Hlakubele, ka nako e etshwanang seithuti sa univesithi, setho sa PAC, Philip Ata Kgosana o ile a etella pele leeto le tshwanang Profinseng ya Cape e toropong ya Langa.

Polao e Sehloho

Ka la 21 Hlakubele 1960, sehlopha sa batho ba ka bang 5,000 se ile sa bokana seteisheneng sa mapolesa sa Sharpeville, sa ithaopela ho tshwarwa ka lebaka la ho se jare dibuka tsa bona tsa diphasepoto. Sepolesa sa Sharpeville se ne se sa itokisetsa pontsho ka botlalo, kaha se ne se se se se qobelletse dihlopha tse nyane tsa bahlabani ba matla bosiu bo fetileng.

PAC e ile ya hlophisa ka mafolofolo ho eketsa ho nka karolo ha boipelaetso, ya aba dipampiri le ho hlaha ka seqo ho kgothalletsa batho hore ba se ke ba ya mosebetsing ka letsatsi la boipelaetso. Batho ba bangata ba neng ba le teng ba ne ba le teng ka boithatelo ho tshehetsa boipelaetso, empa ho na le bopaki ba hore PAC e boetse e sebedisitse mekgtlo e qobellang ho hohela bongata moo, ho kenyeletswa ho kgaola mela ya mohala ho Sharpeville, le ho thibela bakganni ba dibese ho kganna ditsela tsa bona. P.534

Ka hora ya leshome, bongata bo boholo bo ne bo bokane, mme qalong sepakapaka se ne se le kgotso ebile se le mokete. Ho ne ho e-na le mapolesa a ka tlaase ho 20 seteisheneng ha boipelaetso bo qala. Hamorao bongata bo ile ba eketseha ho ba ka bang 20,000, mme ha ditlaleho tse ding tsa ditaba di hlalosa maikutlo a le "a mabe", sena se ile sa hanyetswa ke dipaki tse neng di le teng, ho kenyeletswa le radifoto Ian Berry. Mapolesa a 130 a tsehetswang ke difofane tse nne tsa Saracen tse neng di nkile batho ba hlometseng a ile a fihla Sharpeville. Sepolesa se ne se hlometse ka dithunya, ho akarelletsa dithunya tse nyenyane tsa Sten le dithunya tsa Lee-Enfield. Ha ho na bopaki ba hore mang kapa mang ya neng a bokane o ne a hlometse ka ntho leha e le efe ntle le majwe.

Difofane tsa F-86 Sabre le Harvard Trainers di ile tsa atamela ka hare ho dimitara tse 30 (98 ft) ho tloha fatshe, di fofa tlaase hodima bongata ka boiteko ba ho bo qhaqha. Batho ba neng ba ipelaetsa ba ile ba arabela ka ho akgela majwe (ba otla mapolesa a mararo) le ho potlakela ho kena ka hara mekwallo ya mapolesa. Basebeletsi ba mapolesa ba ile ba leka ho sebedisa kgase e tswallang meokgo ho thibela tswelo-pele ena, empa ha ya ka ya sebetsa, mme mapolesa a ile a kgutlela tshebediso ya dithupa tsa bona. Hoo e ka bang ka 13:00 mapolesa a ile a leka ho tshwara moqosuwa, nme bongata bo ile ba phallela pele. Mapolesa a ile a qala ho thunya nakonyana ka mora moo.

Palo ya batho ba shweleng le ba lemetseng

Ditlaleho tsa mapolesa a mehleng ya kgethollo ya merabe di bontsha hore batho ba 69 ba ile ba bolawa, ho akarelletsa le bana ba 10, mme ba 180 ba lemetse, ho akarelletsa bana ba 19. Ka mora moo, ho ile ha bonahala eka palo ena e ile ya foswa haholo. Patlisiso e ntjha e bontshitse hore bonyane ba batho ba 91 ba bolailwe mme batho ba fetang 238 ba lemetse. Mapolesa a ile a thunya batho ba bangata ka morao ha ba ne ba baleha, ba etsa hore ba bang ba shwe ditho.

Ba bang ba batho ba ileng ba bolawa ba ile ba patwa ka bongata moketeng o neng o etswa ke baruti. Philip Finkie Molefe, ya ikarabellang bakeng sa ho theha kereke ya pele ya dikopano Tsa Modimo Vaal, e ne e le hara baruti ba neng ba tsamaisa tshebeletso.

Tlaleho ya pele ya ho thunya

Ditlaleho tsa mapolesa tsa 1960 di ile tsa bolela hore mapolesa a manyenyane le a se nang phihlelo a ile a tsoha mme a qala ho thunya ka tshohanyetso, a etsa hore ho be le ketane ya ho itshwara ka diketane e ileng ya nka metsotswana e ka bang mashome a mane. Ke mapolesa a seng makae feela a neng a le teng moo a neng a kwetlisitswe ho laola tsamaiso ya setjhaba. Ba bang ba bona ba ne ba le mosebetsing ka dihora tse fetang mashome a mabedi a metso e mene ntle le kgefu. Ho na le lesedi mabapi le monahano wa ba leng mabothong a mapolesa le fanweng ke Motsamaisi-Kolonele Pienaar, molaodi ya laolang dipuisano tsa mapolesa Sharpeville, ya ileng a re polelong ya hae "boikutlo ba motswalle ha bo ba dumelle ho bokana bakeng sa boipelaetso bo kgotso. Ho bona ho bokana ho bolela pefo". O boetse a hana ho fana ka taelo ya ho thunya mme a bolela hore o ne a ke ke a etsa jwalo.

Khomishene ya NNete le Poelano e fumane ka 1998 hore "bopaki ba baemedi ba Khomishene bo senola tekanyo ya ho nahanisisa ka qeto ya ho bula mollo Sharpeville mme bo supa hore ho thunya ho ne ho le ho fetang feela sephetho sa mapolesa a se nang boiphihlelo le a tshabang a lahlehelolwang ke matla".: p.538

Karabo

Ho ile ha hlaha moferefere hara batho ba batsho ba Afrika Borwa hang hang, mme bekeng e latelang ho ile ha e - ba le boipelaetso, ho ya ka boipelaetso ba setjhaba, ho ya meketeng ya boipelaetso le merusu naheng eo. Ka la 30 Hlakubele 1960, mmuso o phatlaladitse boemo ba tshohanyetso, o tshwere batho ba fetang 18,000, ho kenyeletswa le baetsi ba di-anti-apartheid ba tummeng ba neng ba tsejwa e le ditho tsa Congress Alliance ho kenyeletsa Nelson Mandela le ba bang ba ntseng ba kenella Nyeweng ya Bohanyetsi.

Baahi ba bangata ba Afrika Borwa ba basweu le bona ba ne ba tshohile ka lebaka la polao eo. Sengodi sa dithothokiso sa Scotland Duncan Livingstone, e leng mojaki wa Scotland ya tswang Sehlekehleke sa Mull ya neng a dula Pretoria, o ngotse thothokiso ya Gaelic ya Scotland "Bean Dubh a' Caoidh a Fir a Chaidh a Marbhadh leis a' Phoileas" ("Mosadi e motsho o llela monna wa hae ya bolailweng ke mapolesa").

Lehoditswana la boipelaetso ba matjhaba le ile la latela ho thunywa ha Sharpeville, ho kenyeletswa dipontsho tse utloisisang bohloko dinaheng tse ngata le ho nyatsuwa ke Matjhaba a Kopaneng. Ka la 1 April, 1960, Lekgotla la Tshireletso la Matjhaba a Kopaneng le ile la amohela Qeto ya 134. Sharpeville e ile ta tswaya phetoho nalaneng ya Afrika Borwa; naha eo e ile ya iphumana e ikarohile setjhabeng sa matjhaba. Ketsahalo ena e boetse e nkile karolo ho tloheleng ha Afrika Borwa ho Commonwealth of Nations ka 1961.

Polao e sehloho ya Sharpeville e ile ya kenya letsoho ho thibeleng PAC le ANC e le mekgatlo e seng molaong. Polao ena e ile ya eba e enngwe ya dintho tse ileng tsa susumetsa mokgatlo ona hore o fetohe o se ke wa hanyetsa batho ka tsela e sa sebetseng. Ho thehwa ha Poqo, lefapha la sesole la PAC, le Umkhonto we Sizwe, lefapha le sesole sa ANC, ho ile ha latela nakwana ka mora moo.

Ha se dikarabo tsohle tse neng di le mpe: e kenella kganyetso ya yona ho Tshebetso ya ditokelo tsa Botho, Ntlo ya Baemedi ya Mississippi e ile ya vouta bakeng sa qeto e tshehetsang mmuso wa Afrika Borwa "ka lebaka la leano la yona le tiileng la karohano le ho kgomarela ditlwaelo tsa bona ka pela tshusumetso e matla ya kantle".

Sehopotso

Ho tloha ka 1994, la 21 Hlakubele le ile la hopola hore ke Letsatsi la ditokelo Tsa Botho Afrika Borwa.

Sharpeville e ne e le sebaka se kgethilweng ke Mopresidente Nelson Mandela bakeng sa ho saena Molao wa Motheo wa Afrika Borwa ka la 10 Tshitwe 1996.

Ka 1998, Khomishene ya NNete le Poelano (TRC) e fumane hore diketso tsa mapolesa di ne di le "tlōlo e kgolo ya ditokelo tsa botho ka hore matla a feteletseng a sebedisitswe ho thibela pokello ya batho ba se nang dibetsa".: p.537

Ka la 21 Hlakubele 2002, sehopotso sa bo42 sa polao, sehopotso se ile sa bulwa ke Mopresidente wa mehleng Nelson Mandela e le karolo ya Setereke sa Ditokelo tsa Botho Sharpeville.

Ka 2024, sebaka seo polao e etsahetseng ho sona le sehopotso se ile sa fetoha Sebaka sa Lefa la Lefatshe , se tsejwang e le Nelson Mandela Legacy Sites.^[3]

Letsatsi la Matjhaba la ho Fedisa Kgethollo ya Merabe

UNESCO e tshwarwa ka la 21 Hlakubele e le Letsatsi la Matjhaba la ho Fedisa Kgethollo ya Merabe selemo le selemo, e le ho sehopotso sa mohla-monene

Ditemana tsa bonono le tse ngodilweng

Seroki sa lekgowa , Ingrid Jonker, se ile sa bua ka Polao e Sehloho ya Sharpeville temaneng ya sona.

Ketsahalo ena e ile ya kgahla motaki wa ditshwantsho Oliver Lee Jackson ho Sharpeville Series ya hae ho tloha dilemong tsa bo-1970.

Ingrid de Kok e ne e le ngwana ya dulang sebakeng sa merafo haufi le Johannesburg moo ntate wa hae a neng a sebetsa teng ka nako ya polao ya Sharpeville. Ka thothokiso ya hae e reng "Our Sharpeville" o nahana ka bokgopo ka mahlo a ngwana.

Album ya 1960 ya Max Roach ya We Insist! Re tsitlella! Freedom Now Suite e kenyeletsa pina e reng "Meokgo Bakeng sa Johannesburg" e le karabelo ya polao e sehloho

Setaki sa Afrika Borwa Gavin Jantjes se nehetse khatiso tse mmalwa letotong la hae la A South African Colouring Book (1974-75) ho Sharpeville Massacre. Difoto tsa dipale tse tummeng tsa boipelaetso tse hasaneng di hlophisitswe hammoho le dihlooho tse ngotsweng ka letsoho le tse ngotsweng ho tswa ditlalehong tsa ditaba tsa ketsahalo e etsahalang.

Polao e sehloho ena e bolelwa bukeng ya 1992 e tsebahalang ka Tandia, ya mongodi wa Afrika Borwa Bryce Courtenay.

Mehlodi

[1] ttps://humanrights.ca/story/sharpeville-massacre

[2] ttps://www.theguardian.com/world/1960/mar/22/southafrica.fromthearchive

[3] ttps://www.dailymaverick.co.za/article/2025-03-18-65-years-after-sharpeville-human-rights-struggles-in-todays-south-africa/

[1]

[2]

[3]